12 Φεβρουαρίου 2025 4:01 μμ
Search

Ήθη – έθιμα και φαγητά της Πρωτοχρονιάς στην Κατούνα Ξηρομέρου Αιτωλοακαρνανίας

  (Μαθήτριες του Δημοτικού Σχολείου Κατούνας λένε τα κάλαντα την δεκαετία του 70)

Ο Έλληνας Άγιος Βασίλης και ο Αμερικανός. Η πραγματικότητα είναι πως επικράτησε ο…Santa Claus. Ο μύθος είναι πως η γνωστή φιγούρα που γνωρίσαμε ως Άγιο Βασίλη, ουδόλως ανταποκρίνεται στην ελληνική και κυπριακή παράδοση.   Ο Άγιος Βασίλης γνωστός και ως Μέγας Βασίλειος ήταν μία ασκητική μορφή που έζησε από το 330 μέχρι το 379 π.Χ. Ήταν Έλληνας Επίσκοπος της Καισαρείας στην Καππαδοκία της Μικράς Ασίας. Ήταν θεολόγος που υποστήριξε το Σύμβολο της Πίστεως και αντιτάχθηκε στις αιρέσεις της πρωτοχριστιανικής εκκλησίας. Είναι ένας από τους Τρεις Ιεράρχες που θεωρούνται προστάτες της παιδείας και της εκπαίδευσης. Όπως και ο γνωστός Santa Claus, έτσι και ο Μέγας Βασίλειος ήταν γνωστός για τα δώρα του. Έκανε δωρεές, έχτισε ιδρύματα για τους φτωχούς ανθρώπους της εποχής του και προσέφερε πολλά στον συνάνθρωπο του.

Παραμονή

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς οι νοικοκυρές ζύμωναν έφτιαχναν τις κουλούρες που με σταυρό πάνω επίσης έφτιαχναν τη Βασιλόπιτα και έφτιαχναν και πολλά  γλυκά, κυρίως ρεβανί που είναι το παραδοσιακό στην περιοχή μας και κουραμπιέδες, πολλές μάλιστα αφού υπήρχε το ζυμάρι έφτιαχναν και τηγανίτες ή τηγανόψωμο για πρωινό.

Τα κάλαντα

-Τα παιδιά δεν άφηναν ούτε ένα σπίτι που να μην περάσουν να πουν τα κάλαντα. Υπάρχουν πολλές ιστορίες με τα κάλαντα και γινόταν συναγωνισμός ποιος θα μαζέψει τα περισσότερα χρήματα.

Από το βράδυ πολλοί νοικοκυραίοι ετοίμαζαν κέρματα για να υπάρχουν, γιατί ήξεραν πως το πρωί θα περνούσαν στρατιές τα παιδιά.

Σε μερικά σπίτια που δεν άνοιγαν για τα κάλαντα, τα παιδιά έκαναν θόρυβο επίτηδες για να τους ξυπνήσουν. Σε άλλα σπίτια που είχαν περάσει και τα είχαν πει άλλα παιδιά, οι νοικοκυραίοι τους έλεγαν «ταπαν άλλοι», πολλές φορές αυτό το έλεγαν και για να αποφύγουν τα παιδιά έτσι να μην σηκωθούν από το κρεβάτι και μερικοί από την τσιγκουνιά τους.

Πάντως στα παιδιά η θετική ή η αρνητική εικόνα που σχημάτιζαν για κάποιο σπίτι ήταν ανάλογα με το ποσό που τους έδιναν, και όπως είπαμε και πριν αν δεν τους άφηναν να τα πουν τότε σχημάτιζαν την χειρότερη.

ΝΑ ΤΑ ΠΟΥΜΕ; 

ΒΙΝΤΕΟ

Τα κάλαντα που λένε σήμερα

«Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος, εκκλησιά με τ’ Άγιο θρόνος.

Αρχή που βγήκε ο Χριστός, Άγιος και Πνευματικός

Στη γη να περπατήσει και να μας καλοκαρδίσει

Άγιος Βασίλης έρχεται, όλους μας καταδέχεται

Από την Καισαρεία, συ ’σαι αρχόντισσα κυρία.

Βαστάει πένα και χαρτί, ζαχαροκάντιο ζυμωτή

Χαρτί και καλαμάρι, δες και με το παλικάρι.

Το καλαμάρι έγραφε τη μοίρα του την έλεγε

Και το χαρτί ομίλει, άγιε μου, άγιε μου καλέ Βασίλη

Του χρόνου μας αρχή καλή και ο Χριστός μας οδηγεί

Κακία να αρνηθούμε μ’ αρετές να στολιστούμε»…..

 

Τα παλιότερα κάλαντα που είναι λόγο διαφορετικά από τα σημερινά

Άη – Βασίλης έρχεται,

Γενάρης ξημερώνει

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

κι αρχή καλός μας χρόνος

Βασίλη πούθεν έρχεσαι

και πούθε κατεβαίνεις;

Από τη μάννα μ’ έρχομαι

και στο σχολειό πηγαίνω

βαστάει εικόνα και χαρτί

χαρτί και καλαμάρι.

Το καλαμάρι έγραφε

και το χαρτί ομίλει.

 

Βασίλη μ’ ξέρεις γράμματα

πες μας την Άλφα – Βήτα.

Και το ραβδί ήταν χλωρό

και πέταξε βλαστάρια.

Κι απάνω στα βλαστάρια του

πέρδικες κελαηδούσαν.

Δεν ήσαν μόνο πέρδικες

ήσαν και περιστέρια.

Πετάχτηκε μια πέρδικα

και πάει στην κρύα βρύση

και βρέχει τον αφέντη της

τον πολυχρονεμένο και δόμ’

και με τον κόπο μου…

Τα παιδιά βάζουν στα τζάκια σκάλες για να τους ρίξει ο Άη – Βασίλης δώρα και να τα βρούνε το πρωί.

Στα σπίτια είναι έθιμο να παίζονται χαρτιά το βράδυ της Παραμονής της Πρωτοχρονιάς περιμένοντας την αλλαγή του χρόνου.

Το βράδυ της πρωτοχρονιάς το τραπέζι εκτός από τα γλυκίσματα ήταν γεμάτο από κρέατα κυρίως χοιρινό μιας και όλοι τότε έκτρεφαν στα σπίτια τους γουρούνια και τα έσφαζαν για τα Χριστούγεννα. (Όπως έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενο άρθρο μας για τα Χριστούγεννα). Σουφλιμάς στο τζάκι αλλά και τσιγαρίδες είχαν τον πρώτο λόγο όπως και την ημέρα των Χριστουγέννων που πέρασαν.

 

Πρωτοχρονιά

Πρωί –πρωί όλοι πήγαιναν στην εκκλησία για να βγει καλός και  να μπει ευλογημένος ο νέος  χρόνος.

Την πρώτη μέρα κατά το έθιμο δεν πρέπει να τσακώνεσαι με την οικογένεια γιατί θα γίνεται έτσι όλο το χρόνο.

Ανήμερα του Αγίου Βασιλείου πίστευαν οι παλιοί ότι μιλούν και τα ζώα.

Όλοι κυρίως οι νέοι της οικογένειας την πρώτη μέρα του χρόνου έπρεπε να φορέσουν κάτι καινούργιο πάνω τους.

Οι κοπέλες κοιτάνε τα βουνά, που ποτέ τους δεν γερνάνε και δεν παθαίνουν τίποτε.

Νερό που τρέχει και το «τάισμα της βρύσης»

Μπορεί να μην είναι διαδεδομένο αλλά σίγουρα είναι απαραίτητο τις δύσκολες οικονομικά εποχές που ζούμε. Μετά την αλλαγή του χρόνου, ανοίξτε τις βρύσες στο σπίτι και αφήστε το νερό να τρέξει, ώστε να έχετε αφθονία και πλούτο.

Το «τάισμα της βρύσης» Πρόκειται για ένα έθιμο όπου νεαρές -κυρίως- κοπέλες, παίρνουν μια στάμνα και πηγαίνουν στην βρύση του χωριού να την γεμίσουν. Πάνω τους έχουν μέλι και καρύδια, τα οποία τα αφήνουν στην βρύση (για να την ταΐσουν). Στην συνέχεια, οι γυναίκες γυρνούν αμίλητες στο σπίτι με το άκραντο, δηλαδή το αμίλητο, νερό και ραντίζουν τα σπίτια. Όποια φτάσει πρώτη λένε ότι θα είναι η τυχερή της χρονιάς.

Με το ίδιο νερό ραντίζουν τις τέσσερις γωνίες του σπιτιού και σκορπίζουν τα τρία χαλίκια στο σπίτι.

Μπουναμάς

Οι παππούδες οι γονείς και άλλοι συγγενείς, έδιναν μποναμάδες (Χαρτζιλίκι) στα παιδιά.

Ανήμερα εκτός από τους μποναμάδες στα παιδιά, τους δίνανε και κέρμα δίλεπτα, μονόλεπτα και πενταρούλες για να ειναι “σιδερένιοι”.

Τα παιδιά με τα χρήματα που μάζευαν παίζανε το «στριφτό» ενώ άλλα αγόραζαν κάτι που το σκεφτόταν όλη την χρονιά.

Μην ξεχνάμε πως την πρωτοχρονιά όλοι σπάζαμε τους κουμπαράδες που ρίχναμε μέσα όλο το χρόνο κυρίως κέρματα. Ενώ άλλοι  αγόραζαν κουμπαράδες έριχναν τα χρήματα από τα κάλαντα Χριστουγέννων –πρωτοχρονιάς –Φώτων και μπουναμάδες.

Το στριφτό

Ήταν το παιχνίδι των ημερών για όλους μικρούς και μεγάλους.

Βάζανε μια μικρή πέτρα κάτω στο έδαφος, και από απόσταση πέντε μέτρων ρίχνανε τα κέρματα και σε όποιον το κέρμα πλησίαζε πιο κοντά στην πέτρα, τότε αυτός, έπαιζε πρώτος στο στριφτό.

Έβαζε στο χέρι του όλα τα κέρματα και τα έστριβε. Σαν το σημερινό «κορώνα ή γράμματα» «σταυρό η εικόνα» όσα κέρματα καθόταν στο έδαφος με την κορώνα ήταν δικά του τα υπόλοιπα που ήταν γράμματα συνέχιζαν οι υπόλοιποι να τα στρίβουν και ούτω καθεξής.

Σε κάθε αυλή, σε κάθε γειτονιά το στριφτό ήταν το κυρίαρχο παιχνίδι των μικρών και πολλών μεγάλων την μέρα αυτή.

Στις μέρες μας περισσότερο στριφτό έπαιζαν στην περιοχή σκοτίνα, στην πλατεία, στην Αγία Παρασκευή και στο δημοτικό σχολείο.

Τα χαρτιά -χαρτοπαιξία 

Οι πιο μεγάλοι την παραμονή αλλά και την πρωτοχρονιά, παίζανε χαρτιά με την τράπουλα στα σπίτια και στα καφενεία πολλές φορές μέχρι τις πρωινές ώρες.

Επίσης παίζαμε την παρτα όλα αλλά και ζάρια

Χαρακτηριστικά θυμάμαι πως δίναμε μεγάλες μάχες στα χαρτιά με τους ζυμωτούς (Αθηναίοι ετεροδημότες που ερχότανε για τις γιορτές)

Κουτσούνες (Κρεμύδα)-Ρόδια

Την Πρωτοχρονιά όταν χτυπούσε η καμπάνα όλοι ρίχνανε πάνω από την σκεπή των σπιτιών τους κουτσούνες (μποτσάκια ή σκυλοκρέμμυδα) για να φεύγουν οι αρρώστιες.

Επίσης το ρόδι έχει περάσει και αυτό σαν γούρι στις μέρες μας και το πατάμε στην είσοδο του σπιτιού μας ανήμερα.

Το ποδαρικό – Γούρι

Αν τη πρωτοχρονιά δεις καλόν άνθρωπο πρώτα, θα πάει καλά η χρονιά κι αν δεις κακόν θα πάει άσχημα.

Επίσης όπως υπάρχει και σε πολλά μέρη της Ελλάδος μεγάλο ρόλο στο σπίτι παίζει το ποδαρικό δηλαδή το ποιος θα πατήσει το πόδι του ξένος το πρωί την πρώτη μέρα του χρόνου.

Προτιμούνται συνήθως μικρά παιδιά ή μεγάλοι σε ηλικία αρκεί να είναι συμπαθείς προς το σπίτι. Τότε όλα θα πάνε καλά, αλλά αν είναι άλλα άτομα που αντιπαθούν, πιστεύουν πως η χρονιά δεν θα πάει καλά ή το έχουν σε κακό.

Γι’ αυτό προσέχουμε ποιος θα πρωτοέρθει στο σπίτι για να φέρει γούρι, πολλές φορές οι συγγενείς στέλνουμε στα συγγενικά τους σπίτια μικρά παιδάκια για ποδαρικό «γούρι».

Βασιλόπιτα

Την παραμονή το βράδυ μόλις αλλάζει ο χρόνος  η ανήμερα ης Πρωτοχρονιάς, ο οικοδεσπότης στο τραπέζι κόβει την βασιλόπιτα.

Κόβει πρώτα του Άη – Βασίλη ένα μεγάλο κομμάτι και μετά κόβει κατά σειρά ηλικίας τόσα κομμάτια όσα τα μέλη τους οικογένειάς του, όπως και ένα του σπιτιού, σε όποιον έπεφτε το ασήμι (φλουρί) που είχε μέσα, έλεγαν πως σε αυτόν ανήκει η χρονιά…

Η Μπουκουβάλα

Πρωινό και βραδινό φαγητό, συνήθως γινόταν και την πρωτοχρονιά και με λίπος χοιρινό.

Ήταν ένα απλό αλλά και πρακτικό κολατσιό της στιγμής για όλες τις εποχές του χρόνου, είναι ένα απλό ψωμοτύρι χωρίς πιάτο και τα παιδάκια το δαγκώνουν μπουκιά-μπουκιά  στο παιχνίδι ενώ παίζουν ταυτόχρονα. Δεν είναι τίποτε άλλο από ψίχα τυρί και ψωμί σε ένα πανί που το κλείνουμε και το ζυμώνουμε στο χέρι και γίνεται ένα σφιχτό.

Ενώ άλλοι έφτιαχναν μπουκουβάλα με ψωμί και έβαζαν μέσα λίγο χορτάρι, φύλλα από κλαράκι και μια δραχμή.

Η μπουκουβάλα αντικαταστάθηκε αργότερα στις μέρες μας με την φέτα τυρί και ψωμί.

Το πρωί γινόταν το «κραμπουκούκι» (είδος πίτας), και στη συνέχεια βάζανε στο τηγάνι ξύγκι από το γουρούνι και τσιγαρίδες.

 

Μόλις έλιωναν τρίβανε το κραμπουκούκι, και έβαζαν νόμισμα για την τύχη, και από ένα φυλλαράκι για να δούνε σε ποιόν «στρέχουν» τα ζώα του σπιτιού. Την τοποθετούσαν σε μικρό ταψάκι (νταβάς) και την πατούσαν με ένα κουτάλι για να ομορφύνει. Στη συνέχεια ο μεγαλύτερος την «σταύρωνε» και καθένας έπαιρνε από μια κουταλιά με τη σειρά έως ότου πέσει σε κάποιον το νόμισμα ή το φυλλαράκι.

 

Κατόπιν το χώριζαν κατ’ άτομο και σε όποιον έπεφτε το χορτάρι είναι τυχερός στα πρόβατα, το κλαράκι ότι είναι τυχερός στα γίδια και το φράγκο ότι ήταν τυχερός στα χρήματα.

Σε πολλά από τα χωριά του ξηρομέρου κυρίως στην Πάλαιρο τις γιορτινές μέρες αυτές φτιάχνουν και δίπλες (Κατμαρ)

Πυροτεχνήματα την Πρωτοχρονιά

 

Τα τελευταία χρόνια έχουν καθιερωθεί τα πυροτεχνήματα στις κεντρικές πλατείες των πόλεων και γιορταστικό στολισμό των πόλεων, αλλά και η διοργάνωση μουσικών εκδηλώσεων για την παραμονή της Πρωτοχρονιάς.

Σήμερα τα πράγματα άλλαξαν 

Όλα αυτά τα απλά που αναφέρουμε πιο πάνω μας έκαναν να περιμένουμε τις γιορτινές αυτές μέρες με αθωότητα και πολύ χαρά.

Καμία σχέση με την υπερκαταναλωτική κοινωνία που ήρθε αργότερα και σήμερα.

Πριν κάνα δυο δεκαετίες το τερματίσαμε στα μπουζούκια και στα μεγάλα πάρτυ -ρεβεγιόν. Ολη την περίοδο των γιορτών ο κόσμος βγαίνει περισσότερο τα βράδια κι η κίνηση στα μπαρ και τα κλαμπ είναι αυξημένη. Ειδικά το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς.

Πλέον οι γιορτές των Χριστουγέννων και της πρωτοχρονιάς μετατράπηκαν σε καθεαυτού εμπορικές και διασκέδασης ούτε καν ψυχαγωγίας. Ξεχάσαμε πολλά όπως την θρησκευτικότητα των ημερών.

Ξεχάσαμε πολλοί την γέννηση του Θεανθρώπου, ούτε καν στην εκκλησία δεν πηγαίνουμε κυρίως όσοι ζούμε στα αστικά κέντρα.

Δυστυχώς σήμερα στο σπίτι κάνει κουμάντο η τηλεόραση που μπήκε αναγκαστικά μέσα σ’ αυτό για άλλο λόγο φυσικά και αλλού κατέληξε, όπως  το internet που αντί να τα χρησιμοποιούμε μας χρησιμοποιεί   με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που μας άλλαξε τη ζωή με τα like και followers.

Καμία σχέση το σημερινό χαμόγελο με το πραγματικό χαμόγελο της τότε ζωντανής και δύσκολης εποχής.

Σε όλα αυτά επηρέασε και η  πανδημία.

Το χωριό μας τα τελευταία χρόνια έχει ερημώσει “έφυγαν από κοντά μας” πάρα πολλοί και καλοί άνθρωποι, πολλά σπίτια παραμένουν κλειστά, μερικά δεν θα ξανοίξουν ποτέ.

Ευχόμαστε σε όλους καλή πρωτοχρονιά, το 2025 να είναι έτος που θα χαρίσει σε όλους ΥΓΕΙΑ ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΧΑΜΟΓΕΛΑ  

 

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Δ. ΚΟΥΤΙΒΗΣ