Κλεφταρματωλός και κατά το 1821 οπλαρχηγός σε ένα από τα μεγαλύτερα σώματα αγωνιστών της Δυτικής Στερεάς (Γαβαλού Μακρυνείας, 1772-1841). Ήταν ο μεγαλύτερος από τους δύο γιούς -ο άλλος ονομαζόταν Ιωάννης- του κτηματία και κτηνοτρόφου Ευάγγελου Πραγγέλη.
Γράφει ο Ιωάννης Κατσαβός
Αξιωματικός Π.Ν. – Συγγραφέας- Ιστορικός-Ερευνητής
Κατά την πιθανότερη εκδοχή, το όνομα «Μακρύς» δόθηκε σ’ αυτόν από τον πρωτοκλέφτη Γεώργιο Σφαλτό, λόγω του υψηλού του αναστήματος.
Σε ηλικία 18 ετών, ακολούθησε τον «νταϊφά» του Σφαλτού, μετά τη δόλια θανάτωση του οποίου (1806) από τον Αλή Πασά, οι κλέφτες του Ζυγού όρισαν αρχηγό τους τον Δ. Μακρή, ο οποίος, παρά τις φοβερές καταδρομές των υποτακτικών του Αλή, όχι μόνο κατόρθωσε να επιζήσει, αλλά και ουδέποτε σκέφθηκε να «προσκυνήσει» στο σεράγι του Πασά. Επί μία δεκαπενταετία και υπό τις πλέον επικίνδυνες συνθήκες και καταστάσεις, τόσο ο Μακρής ως αρχηγός όσο και οι άνδρες του σώματός του, ουδέποτε γνώρισαν την οδό της υποτέλειας και δεν έσκυψαν το κεφάλι.
Μυήθηκε, το 1819, στη Φιλική Εταιρεία και αποδέχθηκε σκοπίμως και για πρώτη φορά να διορισθεί αρματωλός της περιοχής του, το θέρος του 1820.
Τον Ιανουάριο του 1821 μετέβη στη Λευκάδα και έλαβε μέρος με τους Καραϊσκάκη, Ανδρούτσο, Πανουργιά, Στορνάρη, Βαρνακιώτη, κ.ά. σε προπαρασκευαστική για την Επανάσταση συγκέντρωση των κλεφταρματωλών της Στερεάς.
Στις 5 Μαρτίου 1821 και κατά άλλους Μαΐου, χτύπησε με 28 άνδρες του, στη Σκάλα του Μαυρομμάτη, παρά τη Γαβρολίμνη, την τουρκική φρουρά, η οποία μετέφερε από το Μεσολόγγι στη Ναύπακτο το ποσό της φορολογίας «χαράτσι» της περιοχής.
Στις 20 Μαΐου 1821 μετά από πρόσκληση των Προεστών ο Μακρής με τους άνδρες του εισήλθαν στο εγκαταλειφθέν από τους Τούρκους Μεσολόγγι. Σε σύσκεψη με τους Παλαμά, Παπαλουκά, Τσιμπουράκη, Ραζηκότσικα, Καψάλη κ.ά. ελήφθη απόφαση για τη γενική κινητοποίηση, προς εκκαθάριση των τουρκικών εστιών αντιστάσεως. Την επομένη, βάδισε κατά του Αιτωλικού. Εκεί είχαν καταφύγει και οι Τούρκοι της νότιας περιοχής (Γαλατά, Ευηνοχωρίου και Μεσολογγίου) οι οποίοι, με τους Τούρκους του Αιτωλικού, πληροφορηθέντες την άφιξη του Μάκρη, εξήλθαν της πόλεως και παραδόθηκαν. Ο Μακρής κράτησε μόνο τον οπλισμό και τους επέτρεψε να φύγουν.
Από το Αιτωλικό ο Μακρής, με δύναμη επτακοσίων περίπου ανδρών και σε συνεννόηση με τον Ραζηκότσικα επικεφαλής περίπου 900 Μεσολογγιτών και με τους άλλους Οπλαρχηγούς της περιοχής, κινήθηκαν προς το Βραχώρι. Στις 28 Μαΐου άρχισε η πολιορκία της οχυρωμένης πόλεως, η οποία παραδόθηκε στις 11 Ιουνίου. Μετά, ο Μακρής με το σώμα του συμμετείχε στην πολιορκία του Ζαπαντίου, το οποίο έπεσε στις 26 Ιουλίου.
Κατόπιν, στο πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου, συμμετέχει στην πολιορκία της Ναυπάκτου. Και θα απελευθερωνόταν ολόκληρη η Δυτική Στερεά, αν τότε εφαρμοζόταν σχέδιό του, για την εξαγορά των εχθρικών φρουρών Ρίου και Αντιρρίου, σχέδιο το οποίο — κατά τον Δ. Κόκκινο — είναι ικανό «να αποδείξη την στρατηγικήν διορατικότητα του Ρουμελιώτου αρχηγού».
Τον Νοέμβριο του 1821, με τους οπλαρχηγούς Ακαρνανίας και τους Σουλιώτες, χτυπούν και επ’ ολίγον απελευθερώνουν την Άρτα. Έκτοτε και μέχρι το τέλος της Επαναστάσεως, αφού ονομάσθηκε χιλίαρχος στις 22 Μαρτίου 1822 και στρατηγός στις 12 Ιουνίου 1823, έλαβε μέρος, πάντοτε ως οπλαρχηγός, σε όλες τις συναφθείσες στην περιοχή του μεγάλες μάχες και στις τρεις πολιορκίες Αιτωλικού και Μεσολογγίου.
Κατά τη μεγάλη πολιορκία του Μεσολογγίου (1825-1826) διέθετε τη μεγαλύτερη δύναμη και υπεράσπιζε την δι’ εξόδων του κατασκευασθείσα συνεπώνυμη «τάπια Μακρή». Εν συνεχεία και κατά την ΄Εξοδο ηγήθηκε της μιάς από τις τρεις φάλαγγες και παρά τον τραυματισμό του, την οδήγησε με ασφάλεια προς την ελευθερία. Αλλά και στην Πελοπόννησο, στην οποία μετέβησαν οι διασωθέντες υπερασπιστές του Μεσολογγίου, ο Μακρής αργότερα μάχεται, συναγωνιζόμενος στην Ηλεία με τον Χρύσανθο Σισίνη, κατά του Ιμπραήμ.
Αρχές Νοεμβρίου 1826 ακολουθεί με τους Ζυγιώτες συμπολεμιστές του τον Καραϊσκάκη στη μεγάλη του εκστρατεία για την απελευθέρωση της Στερεάς και αγωνίζεται στη μάχη της Αράχωβας.
Ακολούθως, ενώ ο αρχηγός του στρέφεται προς την Αττική, ο Μακρής αναλαμβάνει να εξεγείρει την Αιτωλοακαρνανία. Μετά το θάνατο του Καραϊσκάκη και επί Τσωρτς διορίζεται αρχηγός αιτωλικών σωμάτων της Δυτικής Στερεάς (Μακράκου, Τσερπέλη, Μακρυγιάννη και λοιπών). Στη θέση αυτή παραμένει μέχρι το τέλος της Επαναστάσεως.
Μετά την απελευθέρωση, η ορισθείσα επιτροπή για την αξιολόγηση των αγωνιστών, κατέταξε τον Μακρή μεταξύ των ανωτάτων αξιωματικών (α’ τάξεως) και η Κυβέρνηση τον όρισε Διοικητή της περιοχής του, για «την διατήρησιν της ησυχίας και ευταξίας των πόλεων Μεσολογγίου και Αιτωλικού και της επαρχίας Ζυγού».
Το 1831 έλαβε μέρος στη Συνέλευση του Άργους ως εκπρόσωπος της επαρχίας Μεσολογγίου, αλλά ουδέποτε ασχολήθηκε με την πολιτική.
Επί σαράντα έτη στάθηκε με το όπλο ανά χείρας — περίφημος κατέστη ο «λιάρος» του — χωρίς ποτέ να προσκυνήσει και ήταν άγνωστα σ’ αυτόν τα «καπάκια». Απεκαλείτο «Τουρκοφάγος της Ρούμελης» προς διάκριση από τον Νικηταρά, τον «Τουρκοφάγο του Μοριά», με τον οποίο είχε βαθιά φιλία και πολλές ομοιότητες.
Καθ’ όλο τον βίο του δεν έκυψε τον αυχένα και είναι χαρακτηριστικό το επεισόδιο, όταν δεν δέχθηκε πρόσκληση του βασιλέως Όθωνος για να γίνει υπασπιστής του. «Εγώ δεν ξέρω να τσακάω τ’ μέση μ’», ήταν η απάντησή του.
Ο θάνατός του τον Σεπτέμβριο του 1841, όπως περιγράφεται στις εφημερίδες της εποχής εκείνης, «έχει κοινά γνωρίσματα με τα μυθικά χαροπαλέματα». Το πρωί αναχωρεί από το Μεσολόγγι φέροντας τη στολή και τα άρματά του «ως να εξεστράτευσε κατά τίνος πασά» και φθάνει στη γενέτειρά του Γαβαλού, όπου ευρίσκετο η σύζυγός του (Ευταξία Στ. Ραζή). Το βράδυ της ημέρας εκείνης προαισθάνθηκε το τέλος του και υπό τους ήχους δημοτικού, το οποίο τραγούδησε η σύζυγός του κατόπιν εμμονής του, παρέδωσε το πνεύμα, ο περίφημος «Πετρίτης του Ζυγού».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- ΕΜΜ. Γ. ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗ, «ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΦΡΟΥΡΑΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 1825-1826», ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1963.
- ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΥ ΧΡ., «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ», ΑΘΗΝΑΙ 1959.
- ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ ΝΙΚ., «ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1821-1833», ΑΘΗΝΑΙ 1940.
- ΚΟΛΟΜΒΑ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, «ΦΡΟΥΡΙΟ ΙΕΡΑΣ ΠΟΛΕΩΣ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ», ΑΘΗΝΑ 2006.
- ΚΟΥΦΟΥ Ν. ΓΙΑΝΝΗ, «Ο ΚΗΠΟΣ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ», ΑΘΗΝΑ 2007.
- ΜΑΓΕΡ I., ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ 1825-1826, ΑΘΗΝΑΙ 1926.
- ΜΑΚΡΗ Ν. – ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ – ΜΙΧΟΥ – ΕΛ. ΧΡ. ΜΑΓΕΡ. ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ ’21.
- ΝΤΟΒΑ Ν. ΙΩΑΝΝΟΥ, «ΟΙ ΝΤΟΒΑΙΟΙ ΛΗΣΜΟΝΗΣΜΕΝΟΙ ΖΥΓΙΩΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ», ΑΘΗΝΑΙ 1965.
- ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Π. ΚΩΝΣΤ., «ΣΚΗΝΕΣ ΜΕΓΑΛΕΙΟΥ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ», ΑΘΗΝΑΙ 1961.
- ΡΑΖΗ-ΚΟΤΣΙΚΑ I., «ΣΥΜΒΟΛΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ», ΑΘΗΝΑΙ 1932.
- ΣΑΚΑΛΗ ΚΩΝ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, «ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ».
- ΣΠΥΡΟΜΗΛΙΟΥ, «ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ 1825-1826», ΑΘΗΝΑΙ 1969.
- ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Α. Κ., «ΟΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΑΙ», ΑΘΗΝΑΙ 1926.
- ΣΤΑΣΙΝΟΠΟΥΛΟΥ Α. Κ., «ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ», ΑΘΗΝΑΙ 1926.
- ΤΣΑΤΣΑΝΗ ΜΙΛΤ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ, «ΔΥΤΙΚΟΡΟΥΜΕΛΙΩΤΕΣ ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ‘21», ΑΘΗΝΑ 2004.
- ΤΣΙΝΤΖΟΥ Κ. ΣΤΕΦΑΝΟΥ, «ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΚΟΙΤΙΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ», ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 1936.
17.Ιστολόγιο: https://topoimnimis.keni.gr
18.Ιστολόγιο: https://en.wikipedia.org
19.Ιστολόγιο: https://www.kalitheapress.gr
20.Ιστολόγιο: https://www.istorikadromena.gr
21.Ιστολόγιο: https://adelfotita -messolonghi.gr
22.Ιωάννης Δ.Μακρής: Δημήτρης Μακρής,Ο κλέφτης του Ζυγού.
Έκδοση Ενωμένη Ρωμιοσύνη, Θεσσαλονίκη 2013.
23.Δημήτρης Π.Αλεξανδρής:Δημήτρης Μακρής,Ο κλεφτοκαπετάνιος του Ζυγού,Ο Στρατηγός της Επανάστασης,Οι 1.326 Αγωνιστές του.
(Σελιδ.Σταύρος Σαπλαούρας), Αθήνα 2023.